Trong tín ngưỡng dân gian, tín ngưỡng thành hoàng phổ biến nhất từ Bắc
chí Nam, và công trình đáng chú ý nhất về mặt này là tác phẩm “Tín ngưỡng Thành
hoàng Việt Nam” của học giả Nguyễn Duy Hinh.
Phạm vi chương này không cho phép trình bày quan điểm của tác giả về
nguồn gốc của tín ngưỡng này và quá trình diễn biến của nó. Kết luận dưới đây
về bản chất của hiện tượng này là rất bổ ích:
“Nói tóm lại, tín ngưỡng Thành hoàng có thân diện Mà không có Đấng Tỏi
Cao, có nội hàm tư tương Kính rà Sợ nhằm mục đích Cầu an cho hiện thế không đạt
đến lí luận về thể giá bên kia, cỏ một số nghi thức thực hiện Hèm (kiêng kỵ)
nhưng không dừng ở đó mà dã tiếp thu hệ thống nghi thức phong kiến, cổ một tín
ngưỡng (cộng đồng tôn giáo) đồng nhất với tổ chức xã hội nhưng đã tiếp thu hệ
thống tổ chức xã hội phong kiến khác với tổ chức tín ngưỡng tuy vẫn chấp nhận
phần nào chế độ dụng xỉ (tôn trọng tuổi – PN) truyền thống”th
Nó chưa phải là tôn giáo vì không có hệ thống giáo điều riêng,
không có người sáng lập, tăng đoàn riêng, cho nên tác giả gọi là “hiện tượng
tiên tôn giáo”. Trong số 382 Thành hoàng tác giả khảo sát ở 15 tỉnh thì tối đai
đa số đều là những người có công với nước, với làng. Đầu tiên là các anh hùng
cứu nước được nhân dân sùng bái nhất, như Hai Bà Trưng, các tướng lĩnh của Hai
Bà, những người cầm đầu các cuộc khởi nghĩa chống ngoại xâm. Sau đến những vị
quan có tài có đức, những người tổ sư các nghề. Cuối cùng có Thành hoàng là
thần gắp phân, thần ăn mày, tuy không có công lao với nước nhưng biểu hiện một
việc làm phổ biến của một địa phương.
Như vậy là tín ngưỡng dân gian về cơ bản quy chiếu về trách nhiệm
với đồng bào. Nó là kết tinh khát vọng của một tâm thức hướng về cuộc sống dưới
đất, lo khắc phục những khó khăn thực tế trong cuộc sống để tồn tại, không chứa
đựng kiến giải siêu hình nào hết.
Tín ngưỡng thế nào thì tôn giáo cũng không thoát khỏi ý ảnh hưởng.
Phật giáo nói chung là xuất thế nhưng ở Việt Nam thì lại khác. Phật giáo Việt
Nam là Phật giáo Tổ quốc luận. Dưới thời Bắc thuộc nó là nơi bảo vệ ý thức dân
tộc, chống sự đổng hóa về văn hóa, không phải ngẫu nhiên mà có một ông vua tự
xưng là Lý Phật Tử. Dưới thời Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, nó là cái lò giáo dục
các anh hùng. Những lời phê phán Phật giáo của các nhà Nho thực ra là phê phán
cái Phật giáo trong nguyên lí của Ân Độ, Trung Hoa, chứ ít liên quan tới hành
động thực tế của phật tử Việt Nam.
Từ khóa tìm kiếm nhiều: 100 phong tục tập quán việt nam
