Dĩ nhiên, chữ “hiếu” có nguy cơ tạo nên một nhân dân thụ động, nhưng
trong hoàn cảnh hiện nay, đặc biệt khi chữ Hiếu như ở Việt Nam là gắn liền với
quyền lợi đất nước, mà ta gọi là “Đại hiếu”, với tâm lý dám phá công lệ, trong
hoàn cảnh một thế giới đang đổi mới từng ngày thì thực tế không gây trở ngại. Lý thuyết “đại hiếu” là xuất phát từ tâm thức dân tộc. Trường hợp
Nguyên Phi Khanh và Nguyễn Trãi còn có thể giải thích là chịu ảnh hưởng Nho
giáo. Tôi dẫn trường hợp hai bà mẹ:
GS. Đặng Thai Mai kể chuyện bà nội của ông có con trai là Đặng Thúc Hứa
ra đi tìm đường cứu nước. Bà cụ dặn cô cháu gái gọi bằng bác là Đặng Quỳnh Anh
trước khi cô lên đường sang Thái Lan:
“Cháu sang đó bảo anh Tú (Đặng Thúc Hứa đỗ tú tài) là: Đã cố gan đi tìm
đường cứu nước thì bao giờ lấy lại được nước mới trở về, chớ quay lại làm “gà
ăn quẩn cối xay”, cam chịu làm kẻ đầu hàng. Cháu cũng vậy, đã quyết tâm ra đi
thì đừng tính chuyện hiểm nghèo”.
Chuyện này anh Sơn Tùng kể lại trong “Con người và con đường” (NXB Văn
hóa và Thông tin, Hà Nội, 1993), GS. Đặng cũng nhắc lại trong “Hồi ký”. Bà Ưng
úy, con gái Thượng thư Hổ Đắc Trung, là chị ruột cụ Hồ Đắc Điềm, thuộc dòng thế
gia vọng tộc nhất nước, có người con trai duy nhất là Bửu Hội, nhà hóa học thế
giới. Nghe tin con làm đại sứ cho Ngô Đình Diệm, hai ông bà đánh điện từ con.
Bà cụ không cho phép con trai gặp mặt mình khi người con về chịu tang cha (11).
Tôi dịch “Chuyện làng Nho” của Ngô Kính Tử và tham gia dịch “Hồng lâu mộng” của
Tào Tuyết Cần rất thắc mắc về điểm tại sao trong hai bộ tiểu thuyết cực lớn này
không có một lời bóng gió về tình trạng đất nước bị ngoại tộc cai trị. Rõ ràng
tâm thúc hai dân tộc rất khác nhau.
Gia đình Việt Nam không phải gia đình Trung Hoa hay gia đình châu Âu. Ở
đấy nông nghiệp khô, ít cần nước, cho nên riêng một gia đình có đủ điều kiện để
cày cấy kiếm sống. Do đó, sự gắn bó của gia đình với cái cộng đồng trong đó gia
đình sống không chặt chẽ cho lắm. Chính tình trạng này dẫn tới quan niệm phổ
biến một thời ở những người cách mạng cho rằng vấn đề nông dân là vấn đề ruộng
đất. Điều này áp dụng cho nông dân châu Âu mà không áp dụng cho Việt Nam, ở đấy
nông dân thà mất đầu nhưng không chịu mất nước.
