Trái lại, chính các nhà sư đã đóng vai những sứ giả, những vị quan
bảo vệ đất nước. Phật giáo Việt Nam trong giai đoạn này là một thứ van an toàn
để an ủi người ta, giúp con người chớ quá say mê vào con đường lanh lợi. Một tư
tưởng xuất thế là rất cần cho một chế độ cai trị nhập thế để giáo dục đức tính
tự kiềm chế những dục vọng thấp hèn, trái với quyền lợi nhân dân lao động.
Cho nên các vua chúa khôn ngoan chính là vì quyền lợi mình mà tôn trọng
các ẩn sĩ, các nhà sư. Hiện tượng Thiền Tông gần như trở thành chi nhánh Phật
giáo thống trị ở Việt Nam đối lập với các nước châu Á cũng đáng cho ta suy
nghĩ. Đó chính là giáo phái Phật giáo nhập thế nhất: khẳng định thái độ tự tín
của cá nhân, ít giáo điều nhất.
Đạo Lão với quan điểm chống lại chính trị của nó không thể tồn tại ở một
nhân dân Tổ quốc luận được. Người Trung Quốc trong một đất nước luôn luôn bị
chia cắt, có khả năng lựa chọn riêng là đứng ngoài mọi sự can thiệp, lo tôn thờ
cá nhân mình, cho nó là cao hơn cái lý thuyết tôn ty luận. Nhưng người Việt Nam
sinh ra đã là con của làng, của một đất nước thống nhất để khỏi bị ngoại xâm,
là con người của cái nước gọi là nước Nam, tức là ở phía nam của một lực lượng
vô cùng hùng mạnh, lúc nào cũng sẵn sàng nuốt mình, làm cách nào có thể đứng
ngoài chính trị, đứng trên chính trị được? Cho nên Việt Nam không có đạo Lão
trong thực tế, chỉ có thể có những ham muốn Lão – Trang trong văn chương, thi
ca, và có thể trong khát vọng khi đất nước yên bình mà thôi.
Vào những lúc đó, khát vọng này rất mãnh liệt. Ta thấy nó khắp nơi:
trong Nguyễn Trãi, Nguyền Bình Khiêm, và sau này cả trong Nguyền Công Trứ cũng
như lớp nhà Nho mà Trần Đinh Hượu gọi là nhà Nho Tài tử.
Trái lại, ta có một Đạo giáo riêng, thuần túy việt Nam với các Thánh
Mẫu, những con người rất quan tâm tới cuộc sống của người dân, tới vận mệnh đất
nước. Điều này sẽ bàn trong chương nói về Đạo giáo Việt Nam.
Đạo Nho sẽ được bàn riêng trong chương nói về Nho giáo. Tuy các nhà Nho
Việt Nam chỉ học đọc sách Trung Hoa để thi cử, nhưng văn học bằng chữ Hán của
Việt Nam từ đầu đến cuối lại là văn học yêu nước, của người bầy tôi nước Việt,
tự hào về truyền thống giữ gìn độc lập. Nho giáo góp phần quyết định vào sự
biến đổi văn hóa theo hình thức Trung Quốc nhưng vẫn giữ gìn nội dung dân tộc.
Không một nhà Nho nào, theo như tôi biết, coi nhẹ hay khinh thường văn hóa dân
gian (8). Chính các nhà Nho Việt Nam thời Pháp xâm lược cầm đầu các phong trào
Cần Vương, phong trào cải cách và không ít người bị tù, bị giết, họ làm thành
tầng lớp gọi là sĩ phu yêu nước. Rồi con cái họ nhiều người trở thành những
người đứng đầu Đảng Cộng sản. Việt Nam chỉ có một truyền thống trí thức là trí
thức yêu nước.
